«Բաց նամակ Հայ Առաքելական Եկեղեցուն, անհանգիստ համաքաղաքացիներիս». Գևորգ Եղիկյան

Քաղաքային գիտնական Գևորգ Եղիկյանը գրել է. «Բաց նամակ Հայ Առաքելական Եկեղեցուն, անհանգիստ համաքաղաքացիներիս, և առ որ անկ է աթեիզմի, խաչի, Պողոս առաքյալի, Ռոմեոյի և Ջուլիետի, քրիստոնեության ու այլ կրոնների տարբերության, Հիտլերի, պոստմոդեռնիզմի, գիտության և Եկեղեցու անելիքների մասին
Մերօրյա անվանի բնագետ, և միգուցե ամենահայտնի աթեիստ Ռիչարդ Դոքինսի «Աստված գրեթե հաստատ չկա» պնդումը, որքան էլ տարօրինակ թվա, քրիստոնեական արմատներ ունի: Դոքինսն ավետում է՝ գիտությունը հաղթանակել է. բժշկությունը կյանքեր է փրկում, ֆիզիկան հրթիռներ է տիեզերք բարձրացնում, ալգորիթմներն իրական ժամանակում երթուղիներ են պլանավորում: Եթե անգամ Աստված կա, կայծակն ու մանրէները բացատրելու համար նա մեզ այլևս պետք չէ, իսկ եթե չկա, առանց նրա էլ կարող ենք բարոյական և արժանապատիվ կյանքով ապրել: Այսպիսով, կրթված և նույնիսկ ոչ այդքան մարդու համար քրիստոնեությունն ու եկեղեցին, այսօր, մեծ հաշվով, ընկալվում են որպես գեղեցիկ թանգարան՝ հուզիչ, հարգարժան, բայց կամընտիր՝ հետարդիական սիմուլյակր:
Այնուամենայնիվ, մարդկության և մասնավորապես մեր երկրի առջև ծառացած խնդիրների պայմաններում մոլորություն կլինի Քրիստոսի ուսմունքը, եկեղեցին և նրա խորհուրդները հանձնել պատմության գիրկը կամ մեծահոգաբար հանդուրժել նրա պերֆորմատիվ ներկայությունը մեր կյանքում: Ոչ թե որովհետև պատմությունից հնարավոր է դասեր քաղել՝ հնարավոր չէ: Այլ որովհետև հասնելով մեր օրեր՝ քրիստոնեությունը այնքան լիակատար և ամբողջական է հաղթել, քրիստոնեական մտքերը, սկզբունքները, խորհուրդները այնքան խորն են ներծծված մեր առօրյա կյանքի, բարոյական և ինստիտուցիոնալ հիմնարար կմախքի, ճշտի և սխալի մասին մեր պատկերացումների մեջ, որ ամեն օր շնչելով այդ քրիստոնեական օդը՝ չենք գիտակցում նրա արմատական հեղափոխականությունը: Կարծես՝ մարդկությունն իր բնական զարգացման ճանապարհին է հասել գիտության, տեխնոլոգիայի, և համակեցության այսօրվա համեմատաբար բարձր կետին: Ո՜չ: Քրիստոնեությունը ամենաանբնական և ամենատարօրինակ ուսմունքն է և հենց այդ անբնական հատկանիշն է նրա քաղաքակրթական հենասյունը և ապագայի գրավականը: Այն սկզբունքորեն տարբերվում է այլ կրոնական ուղղություններից՝ հեթանոսական պաշտամունքներից, իսլամից, հուդայականությունից...
«Մարդու իրավունքներ», «միջազգային իրավունք» կամ «փոխադարձ համաձայնությամբ» արտահայտությունները այնքան սովորական, առօրյա և մեր քաղաքակրթության ու բարոյականության հիմքում ընկած խոսքեր են մեզ թվում, որ հրաժարվում ենք տեսնել, որ դրանք նույնպիսի հզոր հավատ են պահանջում, որպիսի, օրինակ, «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց» արտահայտությունը: Մենք բոլորս՝ հավատացյալ, աթեիստ, թե ագնոստիկ, իրականում քրիստոնյա ենք: Ահա թե ինչու.
Պատմության ամենաճանաչելի նշանը խաչն է: Աշխարհի ցանկացած անկյունում մարդիկ խաչ տեսնելիս հիմնականում ճանաչում են նրա նշանն ու խորհուրդը: Լինի դա եկեղեցու գմբեթին, խաչքարի վրա, թե դեղատան կամ «Կարմի խաչի» մեքենայի դռանը, այն օգնության և փրկության նշան է: Սակայն միշտ չէ, որ այդպես է եղել:
Մարդկության պատմության ոչ վաղ անցյալում՝ երկու հազարամյակ առաջ հռոմեական Հուդեայում, և ընդամենը 7-8 տարի առաջ Երևանից 500կմ հեռավորության վրա Դեր Զորում՝ հայկական եկեղեցու դիմաց, կար ժամանակ, երբ մերկացված, նվաստացած ու տանջված մարդու մարմինը կարող էին փայտյա գերանին գամել՝ ի սարսափ և ի զվարճանք ամբոխի: Խաչը փրկության նշան չէր: Այն տառապանքի ցուցապաստառ էր՝ գովազդային վահանակ: Խաչում էին հասարակության ամենացածրերին՝ կայսրության իշխանությանը չենթարկվել հանդգնած ստրուկներին և ապստամբներին, նողկալի հանցագործներին: Մինչդեռ մահապատժի դատապարտված Հռոմի քաղաքացիները սպանվում էին արագ, հեշտ, և «մաքուր»՝ գլխատվում էին: Խաչելությունը պարզապես մահապատիժ չէր: Այն դանդաղ, հրապարակային, ստորացուցիչ մահ էր, ուղերձ մյուսներին՝ խաչվողի կյանքը արժեք չունի, նրա ցավը՝ ընդամենը անհնազանդության հետևանք: Այն բիրտ ուժի քերականությունն էր, որ ուժեղը գրում էր թույլի մարմնի վրա և հանձնում բոլորի ընթերցանությանը: Մի քանի տարի առաջ Սիրիայում քրիստոնյաներին և եզդիներին խաչելիս ծայրահեղ իսլամական խմբավորումները այդ նշանը մոտավորապես նույն կերպ էին ընկալում, ինչպես հարյուր հազարավոր գալլերի սպանող, գերեվարող, խաչող, և Հռոմում այդ մասին գովազադային վահանակների (tituli) վրա ազդարարող Հուլիոս Կեսարը: Եվ ուժեղի կողմից թույլի նվաստացման, ճխլման և ոչնչացման հենց այդ նշանն է, որ քրիստոնեությունը պիտի վերցներ, գլխիվայր շուռ տար, և իրականացներ պատմության ամենամեծ հեղափոխությունը:
Հասկանալու համար, թե քրիստոնեությունը ինչով է այդքան աննախադեպ, հեղափոխական, տարօրինակ և շարունակաբար պայթյունավտանգ, հարկավոր է դանդաղ և ուշադիր կարդալ Պողոս առաքյալին: Լինելով Հռոմի քաղաքացի հրեա, քրիստոնյաների երբեմնի հալածիչ՝ Պողոսը փոխակերպվում և դառնում է քրիստոնեական հավատքի ամենաազդեցիկ քարոզիչներից մեկը: Հռոմեացիներին, կորնթացիներին, գաղատացիներին և մյուսներին նրա նամակները ուշադիր կարդալիս տեսնում ես ոչ թե կայացած և վստահ քարոզիչի, այլ ինքն իր քարոզի նշանակությունից ապշող, ինքն իր խոսքի հեռու գնացող հետևանքներից շշմող, ինքն իր ասելիքը ասելու ընթացքում բացահայտող, ինքն իր հետ վիճող, ճշմարտություն փնտրող մարդու:
Այն, որ մարդ կարող էր աստվածանալ բոլորովին նոր չէր: Հունական, հռոմեական դիցաբանության մեջ բազմաթիվ են այդպիսի դրվագները: Ավելին՝ մեր թվարկության առաջին դարում ամենաարագ աճող կրոնական շարժումը բնավ քրիստոնեությունը չէր: Իրականում դա աստվածացած կայսր Օգոստոսի պաշտամունքն էր: Արմատապես նոր, ցնցող և աննախադեպ էր այն, որ Աստված ինքը կարող էր խաչվել՝ մահապատժի ենթարկվել ամենացածրերի պես՝ ստորացուցիչ, հրապարակային ձևով: «Մենք քարոզում ենք խաչված Քրիստոսին, որ հրեաների համար գայթակղություն է, հեթանոսների համար՝ հիմարություն»,- գրում է նա: Հունարեն «μωρία» (moria) բառը, որ հաճախ թարգմանվում է «հիմարություն», ավելի ճիշտ է հասկանալ որպես խելահեղություն, խանգարում՝ բանականությունը ցնցող անհեթեթություն։ Պողոսը շատ լավ գիտի՝ որքան անբնական է պաշտել «ձախողված» մեսիայի, խոշտանգված մարմնի, ստրուկի մահը։ Բայց հենց դրանում է այս տարօրինակ պատմության հեղափոխականությունը։
Հավատալ Քրիստոսի հարությանը՝ չի նշանակում հավատալ ինչ-որ վերացական հրաշքի։ Դա նշանակում է՝ հանկարծ գիտակցել, ողողվել այն մտքով, որ կյանքի բնական կարգը՝ ուժեղը խժռում է թույլին, անխախտ և վերջնական չէ, որ թույլ լինելը դատավճիռ չէ, այլ հաղթանակի և փառքի աղբյուր, որ հալածվողն ու տանջվողը հալածողի ու տանջողի նկատմամբ առավել են: «Այսպես էլ վերջինները կլինեն առաջիններ, իսկ առաջինները՝ վերջիններ», ասվում է Ավետարանում՝ ազդարարելով պատմական հեղափոխության սկիզբը:
Հին Հռոմում meiere՝ միզել բառը նշանակում էր նաև սերմնաժայթքել: Այսինքն՝ սեռական ակտը հռոմեացիների համար միզելու՝ բնական կարիք հոգալու պես բան էր: Մեզանում սեռական հարաբերության տղամարդ-կին բինար ձևը Հին Հռոմում ոչ թե տղամարդու և կնոջ, այլ մասնավոր սեփականություն ունեցող Հռոմի քաղաքացի տղամարդու և մնացածի միջև էր. լիներ դա տղա ստրուկ, աղջիկ սպասավոր, կին՝ էական չէ: Սեռական ակտը ոչ թե սիրո, այլ դոմինանտության ակտ էր: Պատկերացրեք՝ Հին Հռոմում այդպիսի տղամարդու մոտ կին սպասավոր եք: Նա ձեզ հետ կարող էր անել՝ ինչ կամենար, ինչպես կամենար, և երբ կամենար: Եվ չկար որևէ ո՜չ օրինական, ո՜չ բարոյական արգելք, որ նույնիսկ տեսականորեն կարող էր որևէ մեկին հուշել, որ ինչ-որ բան ճիշտ չէ այդ ամենում: Աշխարհը պարզապես այդպիսինն էր: Եվ պատկերացրեք՝ հանկարծ նամակ է հասնում Պողոս առաքյալից՝ «Այլևս ո՛չ հրեա կա, ո՛չ էլ հույն, ո՛չ ծառա կա, ո՛չ էլ ազատ, ո՛չ արու կա, ո՛չ էլ էգ, որովհետև ամենքդ մեկ եք Հիսուս Քրիստոսով»։ Եվ իսկապես, սա բանականությունը ցնցող անհեթեթություն էր. իր տիրոջ կողմից օգտագործված և դեն նետված բռնաբարված աղջկան հանկարծ հույս են տալիս՝ հենց նա, և ոչ թե Կեսարը, ստրկատերը, սենատորները կամ փիլիսոփաները, այլ հենց նա՜ է ավելի մոտ ճշմարտությանը:
Սրանով մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ, բայց հաստատապես, իրերի բնական դասավորության, ուժային համակարգերի, հասարակական կառուցվածքներում իշխանության աղբյուրի լեգիտիմության տակ ական է դրվում, որը շարունակելու է անընդհատ պայթել, մինչ օրս:
Այն, որ Աստված ի սկզբանե միայն հրեաների աստվածն էր, և թե որքան հզոր և հրապուրիչ էին այլ հալածված ժողովուրդների համար «այլևս ո՛չ հրեա կա, ո՛չ էլ հույն» (այսինքն՝ Աստված միայն հրեաներինը չէ՝ բոլորինս է) խոսքերը, անշրջելի հետևանքներ էր ունենալու: Իսկ Պողոս առաքյալի՝ եփեսացի ամուսիններին ուղղված «միմյանց հնազանդ եղեք» պատգամը սկիզբ էր դնելու ռոմանտիկ սիրո մասին մեր այսօրվա պատկերացումներին: Անտիկ աշխարհում ամուսնության հիմքը կլանային հարաբերություններն էին, և ոչ փոխադարձ սերը: Ամուսնությունը կլանների, և ոչ թե անհատների միությունն էր: Քրիստոնեությունը հունական ագապեն պարուրում է փոխադարձությամբ: Պատահական չէ, որ շեքսպիրյան միջկլանային պայքարի կիզակետում Ռոմեոյի ու Ջուլիետի միությունը սատարողը հայր Լորենցոն է: Չլիներ Պողոս առաքյալ՝ չէր լինելու Ռոմեո և Ջուլիետ, և չէին լինելու այսօրվա քաղաքացիական հասարակության, կանանց իրավունքների պաշտպանության, և «փոխադարձ համաձայնությամբ» եզրը սակրալիզացնող այլ կառույցներ:
Պողոսի նամակները, գրված Քրիստոսի մահից հետո առաջին՝ դողդողուն տասնամյակներին, դավանաբանական երազանքներ չեն։ Դրանք հեղափոխական մանիֆեստներ են։ Դրանք պատռում ու տակնուվրա են անում հեթանոսական, «բնական» սոցիալական հյուսվածքներն ու հարաբերությունները՝ ուժեղի ու թույլի, գրավողի ու գերվողի, քաղաքացու ու օտարի, տիրոջ ու ենթակայի, տղամարդու ու կնոջ միջև՝ հիմնովին փոխելով պատմության ընթացքը։
Ահա թե ինչու էր Ռենե Ժիրարը, քսաներորդ դարի փայլուն մտածողներից մեկը, ասում, որ քրիստոնեությունը վերջ է տալիս մարդկային զոհաբերությանը։ Այն փոխարինում է «քավության նոխազին» հենց զոհով, զոհասեղանը դարձնում է ոչ թե սպանության, այլ հիշատակի վայր։ Քրիստոսում մենք չենք տեսնում պարզապես մահապատժի ենթարկված մարդու․ տեսնում ենք Աստծուն, որ ընտրում է մահանալ որպես ամենացածր ստրուկ։ Եվ այդ պահից խնդրականացվում է ինքը ստրկությունը։ Մինչև ստրկության օրենսդրական և բարոյական վերջնական դատապարտումը, ստրկությանը մարդիկ վերաբերվում էին որպես ցավալի, բայց անխուսափելի իրականություն, ինպես սովը կամ աղքատությունը: Բայց եթե մարդեղացած Աստված ընդունում է ստրուկի կարգավիճակ և ստրուկի մահ, ապա «ստրուկն» այլևս չի կարող լինել թույլատրելի մարդկային գոյաբանական կատեգորիա: Ընդհանրական եկեղեցու հայրերից Գրիգոր Նյուսացին դեռ IV դարում համարձակվում է գրել, որ ստրկությունն անհամատեղելի է Ավետարանի հետ, որ մեկ այլ մարդու հոգու «սեփականացման» գաղափարը վիրավորանք է Քրիստոսի հանդեպ։ Թեև իսլամում, հուդայականության, բուդայականության մեջ կան ստրկությունը մեղմող տարրեր, սակայն միայն քրիստոնեությունն է, որ իր մեջ պարունակում է և իր հետևորդների ձեռքով ցանում է ստրկությունը որպես գոյաբանական կարգ արմատախիլ անելու սերմերը, որ հարյուրամյակներ անց իրենց պտուղը պիտի տան:
Ահա թե ինչու նոր մայրցամաքներում Աստծո անունով գաղութատիրական կարգեր հաստատած և ստրկությունը արդյունաբերական մասշտաբների հասցրած ինչպես կաթոլիկ իսպանական, այնպես էլ բողոքական բրիտանական ավանդույթներից անխուսափելիորեն այնուամենայնիվ ծնվում են ստրկությունը խստորեն դատապարտող և իրենց կյանքը դրա դեմ պայքարին նվիրող Բարտոլոմե դե լաս Կասաս և Բենջամին Լեյ: Թեպետ քրիստոնյաները աշխարհով մեկ բազմաթիվ սարսափներ են գործել, պարսկական, հռոմեական, հունական կամ վիկինգյան ստրկությունն ու եվրոպական ստրկությունը տարբեր էին․ վերջինս իր մեջ կրում էր ինքնաքննադատության և ինքնավերացման սերմեր։
Բանականությունը ցնցող անհեթեթության օրինակ է նաև հիվանդների, տկարների նկատմամբ մեր վերաբերմունքն այսօր: Անտիկ շրջանի բնակավայր պեղելիս հնագետների կողմից դրա ժամանակաշրջանը Քրիստոսից առաջ թե հետոյին վերագրելու արագ և կոպիտ եղանակներից մեկն է բնակավայրի կոյուղու և ջրահեռացման ակոսներում նորածին երեխաների ոսկորներ փնտրելը: Անտիկ աշխարհում հիվանդ կամ տկար ծնված երեխաներին հաճախ պարզապես կոյուղին էին նետում: Թույլն ու հիվանդը ապրելու իրավունք չունեին: Սրա մասին սառնասրտորեն գրում էր նույնիսկ Սենեկան: Եվ հանկարծ հայտնվում են առաքյալներն ու ավետում՝ ի ծնե կույրը «ո՜չ նա է մեղանչել, ո՜չ էլ նրա ծնողները»: Այսպես, Բարսեղ Մեծը Կեսարիայում և Ներսես Մեծը Հայաստանում հիմնում են պատմության մեջ առաջին ինստիտուցիոնալ հիվանդանոցներն ու որբանոցները:
Սակայն բիրտ ուժի բախվելիս Քրիստոսի հետևորդները հաճախ երկնչել են: Երբ հինգերորդ դարում բարբարոսները թալանում են Հռոմը, շատերը, փորձելով բացատրել տեղի ունեցածը, վերագրում էին այն հեթանոսական ծեսերից՝ աստվածներին զոհաբերություններ մատուցելուց հրաժարվելուն և դրանով նրանց բարկությունը գրգռելուն: Սուրբ Օգոստինոսը, պատասխանելով այդ քննադատներին, մի նոր հասկացություն է մտցնում, որ պիտի փոխեր աշխարհը: Նա ասում է՝ Հռոմը «հավերժ» չէ, այն պատկանում է անցողիկ աշխարհի կարգին (saeculum, որից էլ secular՝ աշխարհիկ բառը): Որևէ այլ ուսմունք չունի «աշխարհիկի», և հետևաբար՝ «կրոնի» գաղափար: Հեթանոսական աստվածները ամենօրյա կյանքի մաս են կազմում, և ոչ կրոնի: Իսլամում دِين («դի՜ն»), որ մոտավոր թարգմանվում է որպես կրոն, իրականում շատ ավելի ընդգրկուն է՝ ներառելով օրենսդրական, ընտանեկան, և նույնիսկ շուկայական հարաբերություններ:
Երբ աշխատանքի բերումով արաբերեն էի սովորում, սկսեցի կարդալ իսլամիստ ծայրահեղականների գործողությունները հիմնավորող իրենց մտավորականների տեքստերը: Ինչպես քրիստոնեական, այնպես էլ իսլամական տեքստեր կարդալիս շատ դժվար է խառնիճաղանջ, հաճախ իրար հակասող, երկիմաստ և անորոշ հատվածներից որսալ ասելիքի քաղաքակրթական հետևանքներ ունեցող բուն կորիզը: Իսկ իսլամում այդ կորիզներից մեկն այն է, որ Օրենքը միայն Աստծուց կարող է լինել: Աբրահամյան կրոնների ավանդույթում, Օրենքը Աստծուց տրվում է Մովսես մարգարեին՝ քարե տախտակի վրա: Բանալի բառը «քարե տախտակն» է: Եթե Օրենքը գրված է քարի վրա, ապա այն փոփոխման ենթակա չէ, հավերժ է, միակն է: Եվ հանկարծ կրկին հայտնվում է Պողոս առաքյալը, և հայտնում քրիստոնեության միգուցե ամենափառահեղ և հանճարեղ նորարարությունը՝ «Օրենքը գրված է ոչ թե քարե տախտակների, այլ ձեր սրտերի վրա»: Սա նշանակում է, որ Օրենքը կարող է մարդածին լինել: Հենց այս պատճառով է, որ իսլամիստ ծայրահեղականները այդքան մոլեռանդաբար ատում և մերժում են մարդու իրավունքների, միջազգային իրավունքի, իրավական պետության, և նման այլ գաղափարներ՝ դրանք բոլորը մարդածին են: Օրենքը միայն Աստծուց կարող է լինել:
Սակայն աշխարհիկ լինելը չի նշանակում կրոնապես չեզոք լինել։ Դա նշանակում է ընդունել որոշակի մեթաֆիզիկա․ ասել՝ վերջնական ճշմարտություն չկա, կան միայն նախասիրություններ, առաքելություն չկա, կա միայն օպտիմիզացիա։ Բայց սա ևս աստվածաբանություն է՝ շատ կոնկրետ պատմություն և հետևանքներ ունեցող աստվածաբանություն։
Քրիստոնեության պայթյունավտանգ հզորությունը շատ լավ էր հասկանում աթեիստ մտավորականներից ամենահայտնին՝ Ֆրիդրիխ Նիցշեն: Նա անարգում ու ատում էր քրիստոնեությունը: Նա ատում էր քրիստոնեությունը հենց այն պատճառով, որ այն գլխի վրա շուռ էր տալիս ուժի բնական հիերարխիան, համարձակվում էր ասել՝ ավելի լավ է տառապել քան տառապանք պատճառել, ավելի լավ է անարդարության զոհ լինել, քան անարդար լինել: «Քրիստոնեությունը ստրուկների բարոյականությունն է», գրում էր նա: Եվ նա ճիշտ էր դրա հզորության և վտանգավորության, բայց սխալվում էր դրա արժեքի մասին: Որովհետև այդ «ստրուկների բարոյականությունը» մեզ այսօր ակնհայտ թվացող, սակայն բնության մեջ և ուժը պաշտող համակարգերում բացակայող այն գաղափարի ակունքն է, որ բաներ կան, որ չի կարելի անել մարդկանց նկատմամբ, նույնիսկ եթե դա քո շահերից է բխում:
Պատահական չէ, որ Նիցշեի մտքերն ու մի քանի տասնամյակ անց ծաղկած գերմանական նացիզմը ուղիղ թելով կապված են: Չնայած բոլոր օբյեկտիվ, չափելի գնահատականներով կոմունիզմն ու նացիզմը հավասարապես դաժան և բռնի ռեժիմներ էին, շատ պարզ պատճառ կա, թե ինչու մարդկության և մասնավորապես արևմտյան գիտակցության մեջ նացիզմը ավելի սարսափելի բան է, քան կոմունիզմը: Բանն այն է, որ նացիզմը ոտնակոխ է անում քրիստոնեական բարոյական հիմքը. նա կյանքի իրավունքից (որը քրիստոնեական գաղափար է) զրկում է ի ծնե որակի համար. ձեզ սպանում ենք միայն նրա համար, որ հրեա եք ծնվել: Մինչդեռ կոմունիզմն ասում էր՝ լուսավորչական նախագիծ ունենք, ձեզ հնարավորություն ենք ընձեռում մասնակցել դրան: Ընտրությունը ձերն է: Բայց եթե հրաժարվեք, կսպանենք: Սլավոյ Ժիժեկը հրաշալի օրինակ է բերում. ԽՍՀՄ գուլագներում Ստալինի ծննդյան օրը բռնադատվածներին հարկադրաբար ստիպում էին կոլեկտիվ շնորհավորական նամակ հղել առաջնորդին: Նացիստական համակենտրոնացման ճամբարներում հրեաների կողմից Հիտլերին շնորհավորական նամակ գրելը պատկերացնելն իսկ անհնար է:
Այսօրվա բարոյական համակարգը, հատկապես Արևմուտքում, այլևս խարսխված չէ Աստծո հավատքին: Բայց այն շարունակում է աստվածաբանության ծիրում մնալ՝ բացասական աստվածաբանության: Արդի մարդու բարոյական կոորդինատական համակարգը զգալիորեն նացիզմի սարսափի դեռ թարմ հիշողության ազդեցության տակ է: Հոլոքոստը՝ իր ողջ սարսափով, արևմտյան բարոյական պատկերացումների մեջ փոխարինել է Գողգոթային, Հիտլերը՝ սատանային։ Մինչև երկրորդ համաշխարհային պատերազմը մարդկանց գիտակցության մեջ դժվար իրադրություններում հիմնական բարոյական հարցը հետևյալն էր. «ի՞նչ կաներ այս իրավիճակում Հիսուս, դա էլ ես պիտի անեմ»: Պատերազմից հետո, մինչ այսօր, այդ հարցը փոխարինվել է «այս հարցին Հիտլերն ինչպե՞ս կվերաբերվեր, ես դրա հակառակը պիտի անեմ»-ով: Սա ծաղրանկար չէ: Սա է պատճառը, որ ժամանակակից արևմտյան քաղաքական դիսկուրսում ամենասարսափելի հարվածը «նացիստ» պիտակի արժանանալն է: Սա բացասական աստվածաբանություն է, երբ բարին սահմանվում է ոչ թե որպես կոհերենտ դրական տեսլական, այլ որպես չարի հայելային հակադրություն:
Սա խնդրահարույց է, քանի որ այս պատկերում բացակայում է մեկ այլ քաղաքակրթաստեղծ քրիստոնեական գաղափար՝ ադամական մեղքը, որի համաձայն ոչ ոք մաքուր չէ, ոչ մի գաղափարախոսություն, ոչ մի շարժում անթերի չէ՝ բոլորիս մեջ էլ մեղք՝ թերություն կա: Եվ հետևաբար հարելով որևէ շարժման և քարոզելով որևէ տեսակետ՝ չենք կարող բացարձակ ճշմարտության դիրքից խոսել և դատափետել այդ ճշմարտությանը հակառակվողներին: Մերժելով ադամական մեղքը (կամ այն, ինչ գիտակից աշխարհիկ մարդն այսօր անվանում է «բոլորս էլ կարող ենք սխալվել»), գահավիժում ենք տոտալիտար բացարձակապաշտություն: Արևմուտքում դրա օրինակ է woke-ը, իսկ մեզանում նախկին-ներկա ցեխշպրտոցին՝ իր անդուլ, ինքնարդարացնող, հաճախ բարի մտադրություններով, բայց կործանարար հետևանքներով՝ թվացյալ բարու հետքերով, սակայն առանց ներման, առանց գթության, և առանց խոնարհության:
Վերոհիշյալ Ռենե Ժիրարը զգուշացրել էր այս մասին։ Իր միմետիկ ցանկության և «քավության նոխազի» տեսության մեջ նա ցույց է տալիս, թե ինչպես է քրիստոնեությունը բացահայտում և խաթարում բռնության հնագույն մեխանիզմը՝ քավության նոխազ գտնելու, մեղադրելու, մաքրագործելու, վտարելու և վերացնելու պահանջքը։ Սակայն այս մեխանիզմը բացահայտելով՝ քրիստոնեությունը չի կարող վերացնել այն սնուցող բնազդը․ այն պարզապես արգելում է դրա արդարացումն ու պատրվակումը։
Եվ սա մեզ այսօր դարձնում է բարոյապես խոցելի: Մենք շարունակում ենք քավության նոխազներ փնտրել, զայրանալ, փրփրել, չարանալ, ստորացնել և վերացնել, սակայն չունենք այդ բռնությունը կլանող ծեսեր, առասպելներ, աստվածային ողբերգություններ: Դա անում ենք առցանց, դատարաններում, գաղտնալսումներով և լայվերով: Հայաստանից ԱՄՆ, Եվրոպայից Հարավային Ամերիկա, սա առաջընթաց չէ: Սա քրիստոնեություն է՝ առանց Քրիստոսի:
Ինչպես բոլորս, այնպես էլ եկեղեցու սպասավորները նույնպես անբասիր ու անթերի չեն: Հոգևորականների թերացումը ինչպես եկեղեցի-աշխարհիկ իշխանություններ, այնպես էլ ներեկեղեցական պայքարում օգտագործելը նույնպես նոր երևույթ չէ: Դեռ չորրորդ դարում Հռոմի կայսր Դիոկղետիանոսի կողմից քրիստոնյաների հալածանքների ժամանակ բազմաթիվ հոգևորականներ իրենց հավատքում անխախտ չեն մնում և բռնաճնշումների տակ հպատակվում են կայսրի պահանջին՝ հանձնել սուրբ գրերը՝ ի նշան հավատքից հրաժարվելու: Հալածանքների ավարտից հետո, նրանք, ովքեր չէին դիմադրել և հանձնել էին սուրբ գրերը, եպիսկոպոս Դոնատուսի առաջնորդությամբ կոչվեցին դավաճաններ (traditores): Դոնատիստները պնդում էին, որ այդպիսի հոգևորականներն այլևս իրավունք չունեն կատարել սուրբ խորհուրդներ՝ մկրտություն, պսակադրություն, ձեռնադրություն, և այլն: Այդպիսի հոգևորականների մատուցած խորհուրդները վավեր չեն կարող լինել, քանի որ նրանք խախտել են իրենց ուխտը՝ մեղսավոր են, մաքուր չեն:
Հասկանալով, որ ցանկացած հոգևորական այս կամ այն չափով մեղսավոր է, և որ այդպես վարվելու դեպքում եկեղեցին կներքաշվեր անվերջ ինտրիգների և կռիվների մեջ՝ պառակտելով և հանձնելով եկեղեցին ինքնագլուխ հոգևորականների ձեռքը և այդպիսով կործանելով նրա առաքելությունը, մեզ արդեն ծանոթ Սուրբ Օգոստինոսը պնդում է՝ խորհուրդն Աստծուց է և բխում է այն մատուցելու հենց ինքը բուն գործողությունից (ex opere operato)՝ անկախ այն մատուցող հոգևորականի բարոյական որակներից: Նույնիսկ մահացու մեղքի կարգավիճակում գտնվող քահանայի կամ եպիսկոպոսի մատուցած խորհուրդը վավեր է: Սակայն սա հոգևորականությանը տրվող քարտ բլանշ չէր. Օգոստինոսը նույնպիսի խստությամբ պահանջում էր նրանցից կարգապահություն: Իմաստն այն էր, որ կառույցի հարատևությունը հնարավոր չէ ապահովել առանց նվիրապետության և կարգապահության, և միևնույն ժամանակ՝ հավատավոր հոտը թերացած հոգևորականի պատճառով չպետք է առանց Աստծո օրհնության մնա: Չմոռանանք՝ չնայած եկեղեցու պատմության մասին մեր աշխարհիկ կրթության մեջ արմատացած պատկերացումներին՝ ի սկզբանե ոչ թե աշխարհիկ իշխանություններն են պատմականորեն ազատվել եկեղեցու ազդեցուցությունից և մեկուսացրել այն, այլ հակառակը՝ այսպես կոչված գրիգորյան ռեֆորմների արդյունքում եկեղեցին է ազատվում աշխարհիկ վերահսկողությունից, երբ Սրբազան Հռոմեական Կայսրության կայսրերը, արքաները կամ իշխաններն էին կարգում Հռոմի պապ կամ եպիսկոպոսներ:
Ինչևէ: Գաղափարների, ուժերի, պատերազմների, աշխարհիկի, հոգևորի, ժամանակի, բնության և մեծ աստվածաբանական հարցերի շուրջ անողոք այս պայքարում է, որ հասել ենք 21րդ դար: Մեր քաղաքակրթության հիմնարար գիտական մեթոդը նույնպես ծնունդ է առել «գիտելիքի աղբյուրը բանականության թե՞ հայտնության մեջ է» աստվածաբանական միգուցե ամենակարևոր վեճից: Թրիլլերին վայել լարված սյուժեով առանձին պատմություն է, թե ինչպես է ստացվում, որ պարադոքսալ կերպով գիտական մեթոդը ծնվում է ոչ թե բանականության կողմնակիցների, այլ հայտնության ջատագովների հաղթանակի արդյունքում: Թովմա Աքվինացին ընդդեմ Վիլյամ Օքքամի, Էրազմուս Ռոտերդամցին ընդդեմ Մարտին Լյութերի, Ռենե Դեկարտն ընդդեմ Թոմաս Հոբսի, և այլոց՝ մեր աշխարհիկ հայացքին անհեթեթ թվացող, բայց կոթողային աստվածաբանական վեճերից է, որ բխում է մոդեռնիզմը:
Մոդեռնիզմը հավատալու փոխարեն մեզ առաջարկում էր վստահել. Հիմնում էր հաստատություններ, կառուցում էր կամուրջներ, դպրոցներ, ջրամբարներ, գործարաններ, կազմում օրենքներ ու պայմանագրեր, անխափան լուսավորում մարդկության մութ անկյունները: Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին բազմաթիվ հեղինակավոր թերթերում «մեծ պատերազմներն անցյալում են» վերտառությամբ հոդվածներ էին տպվում: Երկու աշխարհամարտերի և հոլոքոստի սարսափների արդյունքում մոդեռնիզմից հիասթափված՝ պոստմոդեռնիզմը մեզ հավատալու փոխարեն առաջարկեց կասկածամիտ լինել. Մեծ նարատիվները քննության առնել, ցանկացած առաջարկի հետևում ուժային ինտրիգներ փնտրել, նորմերն ու խորհուրդները կազմաքանդել, առաջընթացը նորարարությամբ փոխարինել: Պարզ ասած՝ այն տարանջատեց «ֆրոնթենդը» «բեքենդից». շողշողուն հավելվածներ՝ թաքնված տվյալների բազաների վրա, հասանելի մարկետփլեյսեր՝ խրթին մատակարարման շղթաների վրա, և այլն: Ինքնությունը փոփոխական՝ մոբիլ որակ ստացավ: Այսպիսի համակարգը ահռելի օգուտներ տվեց՝ հասանելիություն, մասշտաբ, անհատական մոտեցումներ: Բայց միևնույն ժամանակ այն ծնեց ցինիզմ: Չէ՞ որ երբ «բեքենդը» միշտ ծածուկ է պահվում, մարդիկ սկսում են մտածել, որ ոչինչ ճշմարիտ չէ, ամեն ինչ՝ բեմադրություն:
Արդեն երկու հազարամյակ է՝ քրիստոնեական միտքը փորձում է լուծել հենց այդ նույն խնդիրը, որ պոստմոդեռնիզմն այդպես էլ չլուծեց՝ ինչպե՞ս մեկտեղել միությունն ու տարբերությունը: Քրիստոնեության պատասխանը աբստրակտ տեսություն չէ, այլ՝ պաշտամունքից ձևված գեղեցիկ միտք՝ Երրորդությունը: Մի Աստված, երեք Անձ: Ոչ հիերարխիա, ոչ էլ դաշնություն: Սա մեթաֆիզիկական պնդում է այն մասին, որ գոյությունը (կամ գոյը) ինքնին հարաբերություն է: Այն ինքնաբավ կամ ինքնամփոփ չէ, այլ՝ սահմանվում է հաղորդությամբ: Իմ սուբյեկտիվ կարծիքով՝ Հայ Առաքելական Եկեղեցին այդ մտքի է՜լ ավելի ներդաշնակ ճանապարհով է գնացել: Հրաժարվելով արևմտյան filioque-ից («և Որդուց»), այն խուսափել է Երրորդությունը աբստրակտ համակարգի վերածելուց և որպես հետևանք՝ լեգալիստիկ՝ խիստ նորմատիվ աստվածաբանությունից, և միևնույն ժամանակ, հրաժարվելով կայսերական երևակայությամբ և տիեզերական հիերարխիայով թրծված բյուզանդական ուղղափառ ավանդույթից՝ չի կապել փրկությունը կայսրության հետ: Հայկական ավանդությունը մնաց խարսխված տառապանքի, լռության և հիշողության վրա։
Եվ այսպես, ի՞նչ կարող է Հայ Եկեղեցին անել այսօր (ի հավելումն արդեն արվողի):
⁍ Ամեն գնով վառ պահել տառապանքի հիշողությունը՝ Հայոց ցեղասպանությունն ու Արցախի հայաթափման հիշատակը, ոչ թե որպես մտրակ, այլ՝ որպես մարդկային արժանապատվության ազդարար: Ստեղծել արխիվներ, ուսումնական ծրագրեր և գիտական դրամաշնորհներ՝ Հայաստանում կամ արտերկրում այդ թեմաներով զբաղվող գիտաշխատողներին սատարելու համար:
⁍ Պատմել Պողոս առաքյալի մասին: Մարդիկ չգիտեն, թե ինչի մասին է քրիստոնեությունը: Պողոս առաքյալին դանդաղ, բարձրաձայն կարդալ: Թո՛ղ մարդիկ լսեն նրա զարմանքը, վախն ու ուրախությունը։ Բացատրել: Բացատրել, թե ինչու և ինչպես խաչված մարդուն «Տեր» կոչելը տակնուվրա արեց աշխարհը: Բացատրել, թե ինչու են նրա թղթերը երբևէ գրված ամենացնցող նամակագրությունը:
⁍ Սովորեցնել մեղքն ու հանցանքը իրարից տարբերել։ Ժամանակակից քաղաքականությունը միաձուլում է երկուսը և հրահրում համատարած պատերազմ։ Եկեղեցին կարող է կրկին բացել ապաշխարության այն տարածությունը, որը ո՛չ անպատժելիություն է, ո՛չ էլ ոչնչացում։
⁍ Շատ լուրջ վերաբերվել տեխնոլոգիաներին: Տարբեր գնահատականներով 16րդ դարի առաջին կեսին հյուսիսային Եվրոպայի բոլոր տպագիր գրքերի մինչև մեկ երրորդը Մարտին Լյութերի աշխատանքներն էին: Առանց գրատպության տեխնոլոգիայի հնարավոր չէր լինի Ռեֆորմացիան:
⁍ Հիշեցնել, որ մեր այսօրվա բարոյական նորմերը, որ քրիստոնեական ծագում ունեն, ամենևին «բնական» չեն. Ժամանակի հետ, Երկրորդ աշխարհամարտի, իսկ մեզ՝ հայերիս համար նաև հայոց ցեղասպանության և Արցախի հայաթափման հիշողության թմրեցման և տեխնոլոգիաների՝ ոչ անձնավորված, այսինքն՝ ավելի հեշտ ցավ ու տառապանք պատճառելու հնարավորությունների ընլայնման հետ միասին, ավելի ու ավելի հավանական է դառնալու հեթանոսական՝ ուժի և ուժեղի պաշտամունքի թվային դարին համապատասխան բարոյականության վերադարձը:
⁍ Պատմել դժվար պայմաններում եկեղեցու կազմակերպչական, գիտական, կրթական դերի մասին: Պատմել, թե ինչպե՞ս, օրինակ, մոնղոլական լծի տակ հայկական լեռների մի խուլ անկյունում հաջովեց հիմնել համալսարան և ունենալ օրվա ամենաառաջադեմ գիտական՝ սխոլաստիկա ընդդեմ նոմինալիզմ վեճին ակտիվ մասնակցող Եսայի Նչեցի և Հովհան Որոտնեցի: Ո՞վ էր ֆինանսավորում այն: Ինչպիսի՞ քաղաքական-տնտեսական համակարգ էր, և ի՞նչ կազմակերպչական խնդիրներ էր ստիպված լուծել եկեղեցին այն իրականություն դարձնելու համար:
⁍ Խոսել ծանր, բարդ թեմաների մասին: Պատմել, օրինակ, Պետրոս Գետադարձ կաթողիկոսի կայացրած որոշումների տրամաբանության մասին: Այսօրվա դպրոցական պատմության դասաքրքերում և մարդկանց գիտակցության մեջ նա ընկալվում է որպես Անի մայրաքաղաքը թշնամուն հանձնած մարդ: Բաց և ուղիղ քննարկել դժվար հարցեր:
⁍ Եվ վերջապես, ինձ թույլ կտամ այն, ինչում հաճախ մեղադրում են հավատավոր մարդուն՝ Աստվածաշունչը կամայական մեկնաբանել: Ծննդոց 1:28 ասում է «Եւ Աստուած օրհնեց նորանց, եւ Աստուած ասաց նորանց. Աճեցէք եւ շատացէք, եւ լցրէք երկիրը, եւ տիրեցէք նորան»: Ես սա մեկնաբանում եմ որպես աշխարհի մշակման պատվիրան: Եթե կուզեք՝ տիեզերքը, մոլորակներըբնակեցնելու և մշակելու պատվիրան: Եկեղեցին պետք է անառարկելիորեն լինի գիտության, ճարտարագիտության և տեխնոլոգիայի կողմնակից: Կազմակերպել հանգանակություններ՝ աէրոտիեզերական, նյութագիտության, կենսաբժշկության ոլորտներում կրթաթոշակների համար:
⁍ Ստեղծել թափանցիկ և հաշվետու ներդրումային ֆոնդ՝ այնպիսի ստարտափ ընկերությունների մեջ ներդրումներ անելու համար, որոնք վենչուրային ֆոնդերին հետաքրքիր չեն, քանի որ իրենց առաջ դնում են 30-40-50 տարվա հորիզոնով, բարձր ռիսկայինությամբ և անհասկանալի եկամտաբերությամբ, սակայն մեր և ոչ միայն մեր երկրի համար կրիտիկական նշանակություն ունեցող մարտահրավերներ լուծելու խնդիր: Օրինակ՝ 30-40 տարվա կտրվածքով պարենային անվտանգություն ապահովելու համար ագրոտեխնոլոգիաներ; ֆիզիկապես և բարոյապես մաշվող բնակֆոնդի համար սեյսմիկ անվտանգության ռետրոֆիթ համակարգեր; հակաբիոտիկների դիմադրության դեմ մոնիթորինգի ազգային համակարգ; և այլն, և այլն:
Վերևում շարադրված քայլերը ծրագրերի ցանկ չեն. դրանք ավետարանական տրամաբանության գործնական շարունակությունն են՝ տառապանքի հիշողությունը վերածելով արժանապատվության ինստիտուտների, խոնարհ ծառայությունը՝ կարգապահ կազմակերպման, իսկ «աշխարհը մշակելու» պատվիրանը՝ գիտության ու տեխնոլոգիայի խիզախ հովանավորության։ Եթե հարցնեք՝ ինչո՞վ է սա տարբեր պարզապես բարեգործությունից կամ քաղաքացիական ակտիվիզմից, պատասխանն այն է, որ այստեղ «ուժը» սահմանվում է այլ կերպ. ոչ թե տիրապետության, այլ զոհաբերության ու հաղորդության լեզվով։
Եթե մոդեռնիզմը մեզ սովորեցրեց կառուցել բանականությամբ, իսկ պոստմոդեռնիզմը՝ խնդրականացնել իշխանությունը, ապա քրիստոնեությանը ավելի շրջադարձային բան է հաջողվել՝ վերաիմաստավորել, թե ինչն է ընդհանրապես համարվում «իշխանություն»։ Սուրբ Երրորդության մեջ միասնությունը չի ջնջում տարբերությունը, իսկ Խաչի վրա ամենաթույլ կյանքը ստանում է անսահման արժեք։ Այդ շրջադարձից են բխում մեզ այսօր ակնհայտ թվացող համոզմունքները։
Մարդու իրավունքները, ֆեմինիզմը, Black Lives Matter-ը, սեռական փոքրամասնությունների պաշտպանությունը, և բոլոր այլ՝ որևէ հալածված խմբին սատարող շարժումները քրիստոնեության զավակներն են։ Նույնիսկ եթե դա ժխտեն, նույնիսկ եթե ծաղրեն Եկեղեցին, նրանք արդեն ապրում են մի աշխարհում, որում թույլին պաշտպանելը բարոյական նորմն է, իսկ մարդ ունի արժանապատվություն։ Դա ոչ հռոմեական է, ոչ հունական, ոչ պարսկական։ Դա Խաչված Քրիստոսն է։
Խոնարհությամբ՝
Գևորգ Եղիկյան
Հ.Գ. 1930-ականներին ՀԽՍՀ արդարադատության ժողկոմ, հանրապետության դատախազն է եղել Պետիկ Թորոսյանը, ում անմիջական ներգրավվածությամբ հալածվել, բռնադատվել ու գնդակահարվել են եկեղեցու բազմաթիվ սպասավորներ: Նա նաև «Անաստվածների միության» հիմնադիր էր և հակաեկեղեցական քարոզչության հենասյուներից «Անաստված» թերթի գլխավոր խմբագիրը:
Քչերը գիտեն, որ նա հայկական մոդեռնիզմի ամենաակնառու և վաստակաշատ ճարտարապետ Ջիմ Թորոսյանի հայրն է: Ճակատագրի հեգնանքով, Մայր Աթոռի դահիճ Պետիկի որդին նախագծում և կառուցում է Մայր Աթոռի մուտքը, բացօթյա խորանը, ինչպես նաև Մայր Աթոռի տարածքում Սրբոց Հրեշտակապետաց եկեղեցին:
Ե՜վ ՀԱԵ-ն, և՜ Ջիմը անշուշտ միշտ իմացել են՝ ով է եղել վերջինիս հայրը»: